ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ: ਆਸਤਿਕ-ਨਾਸਤਿਕ ਨਜ਼ਰੀਏ

ਡਾ. ਪਰਸ਼ੋਤਮ ਸਿੰਘ ਤਿਆਗੀ
ਫੋਨ: +91-9855446519
ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਕੋਈ ਰੱਬ ਹੈ? ਕੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਕੋਈ ਸਰਵਉੱਚ ਜੀਵ ਜਾਂ ਸ਼ਾਸਕ ਹੈ? ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖਜਾਤੀ ਰੱਬ ਤੋਂ ਡਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਨੇੜਲੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਤਰਬੂਜ਼ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਨਜ਼ਰ ਰੱਖ ਕਿ ਕੋਈ ਸਾਨੂੰ ਦੇਖ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਬੇਟੇ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਕਿਹਾ, ਪਾਪਾ ਨਾ ਜਾਓ, ਰੱਬ ਸਾਨੂੰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰੱਬ ਦਾ ਡਰ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ।

ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਨੇ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ- ਆਸਤਿਕ ਅਤੇ ਨਾਸਤਿਕ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਰਮ ਹਸਤੀ ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਕਈ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਆਓ, ਪਹਿਲਾਂ ਰੱਬ ਨੂੰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਸਮਝੀਏ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸੈਂਕੜੇ ਰੱਬ ਤੇ ਦਰਜਨਾਂ ਧਰਮ ਹਨ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਮੰਦਰ, ਚਰਚ, ਮੱਠ ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਰੱਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਰੱਬ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਰੱਬ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਜਨਮ ਰਹਿਤ ਹੈ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਮੌਤ ਰਹਿਤ ਹੈ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਬੇਅੰਤ ਹੈ। ਰੱਬ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ‘ਰੱਬ ਸਾਡੇ ਦਿਲ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਵਸਦਾ ਹੈ।’ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਧਰਤੀ, ਆਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਹਵਾ, ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ, ਅੱਗ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਚੰਦ, ਤਾਰੇ ਤੇ ਸੂਰਜ, ਰਾਤ ਤੇ ਦਿਨ ਅਤੇ ਪਹਾੜ ਬਣਾਏ ਹਨ; ਉਸਨੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਫੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਨਾਲ ਅਸੀਸ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਦੇਵਤੇ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰ ਬਣਾਏ ਹਨ।
ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਰਚਨਾ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ‘ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਅਸੀਂ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਈਸਾਈਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਬ ਨੇ ਸਵਰਗ, ਨਰਕ, ਆਕਾਸ਼, ਤਾਰੇ, ਸਮੁੰਦਰ, ਪਹਾੜ, ਜਾਨਵਰ, ਪੌਦੇ, ਮਨੁੱਖ ਆਦਿ ਛੇ ਕੁਦਰਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਤ੍ਰਿਏਕ ਹੈ: ਬ੍ਰਹਮਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਸਿਰਜਣਹਾਰ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਰੱਖਿਅਕ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਰੱਬ ਦੀ ਏਕਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਜਣਹਾਰ, ਰੱਖਿਅਕ ਅਤੇ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਹੈ। ਕੀਤਾ ਪਸਾਉ ਏਕੋ ਕਵਾਉ॥ ਤਿਸ ਤੇ ਹੋਇ ਲਖ ਦਰੀਆਉ॥ ਭਾਵ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਉਸ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ।
ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਅਜਿਹੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਰੱਬ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਰੱਬ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪਲੈਟੋ ਸੀ। ਉਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਮ ਜੀਵ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਡੇਕਾਰਟਸ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਮਹਾਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਗਤੀ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਸਰੋਤ ਦੱਸਿਆ ਹੈ।
ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦਲੀਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਇੱਕ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਂਗ ਹੈ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਸਮੁੱਚੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੈ; ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦਲੀਲਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਫਿਲਾਸਫਰ ਰਿਚਰਡਸ ਡਾਕਿੰਸ ਨੇ ਡਿਜ਼ਾਇਨਰ ਥਿਊਰੀ ਦੀ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇ ਕੇ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਾਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਲਈ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ ਹੈ ਤਾਂ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ ਅਰਥਾਤ ਰੱਬ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਹਕੀਕਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਡਾਕਿੰਸ ਦੀ ਦਲੀਲ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ `ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਕੁਝ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਵਿਗਿਆਨ ਕੋਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਜਾਂ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਰੱਬ ਅਲੌਕਿਕ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਬੂਤ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨੀ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਜਾਂ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਕਦੇ ਵੀ ਰੱਬ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾ ਸਕੇ।
ਇੱਕ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਡਾ. ਸਟੀਫਨ ਡੀ. ਅਨਵਿਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ “ਦ ਪ੍ਰੋਬੇਬਿਲਟੀ ਆਫ਼ ਗੌਡ” ਵਿੱਚ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ 67% ‘ਸੰਭਾਵਨਾ’ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਭਗ 51% ਵਿਗਿਆਨੀ ਦੇਵਤੇ ਜਾਂ ਉੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਰੱਬ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਵਿਗਿਆਨੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਿਊਟਨ, ਬੋਇਲ, ਡਾਲਟਨ, ਫੈਰਾਡੇ ਅਤੇ ਪਾਸਚਰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਸਰਬਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਪੱਕਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਐਡਵਿਨ ਹਬਲ ਅਤੇ ਅਲਬਰਟ ਆਇਨਸਟਾਈਨ ਦੋ ਹੋਰ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਬੂਤ ਦੇਖੇ, ਜੋ ਇੱਕ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਆਈਨਸਟਾਈਨ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਰੱਬ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ? ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਸਮਝ ਸਾਡੇ ਸੀਮਤ ਦਿਮਾਗਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ (ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ) ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹਾਂ, ਜੋ ਏਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ (ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ), ਪਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਕਿਵੇਂ?
ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤ `ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਝਟਕਾ ਚਾਰਲਸ ਡਾਰਵਿਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਵਿਕਾਸਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਆਇਆ। ਡਾਰਵਿਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਸਮੇਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੌਜੂਦਾ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਰੰਤਰ ਅਤੇ ਬੇਤਰਤੀਬ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਾਰਨ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਡਾਰਵਿਨ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵਿਕਾਸਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਨੇ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਜੀਵਿਤ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਣਾਈਆਂ। ਵਿਕਾਸਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਮੀਬਾ ਵਰਗੇ ਸਿੰਗਲ ਸੈੱਲ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਪਹਿਲਾਂ ਧਰਤੀ `ਤੇ ਮੂਲ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਆਪਸੀ ਪਰਸਪਰ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਾਰੇ ਬਹੁ-ਸੈਲੀਲਰ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਸਵਾਲ ਇਹ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੂਲ ਤੱਤ ਕਿੱਥੋਂ ਆਏ? ਵਿਗਿਆਨੀ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਹਨ, ਜੋ ਨਾ ਤਾਂ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਸਮੱਸਿਆ ਕੀ ਹੈ? ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਪਦਾਰਥ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨ ਸਕਦੇ ਕਿ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ।
ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੌਰਾਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਉੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਣਗਿਣਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਮਤਕਾਰੀ ਇਲਾਜ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਵੀ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਸਾਡੇ ਇਲਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ, ਜਾਓ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰੋ। ਹਰ ਕੋਈ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਪੱਖਪਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੇ ਕਈ ਮੌਕੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਸਹੀ ਸਮੇਂ `ਤੇ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣਦਾ, ਉਹ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਸੀ, ਜੋ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਾਲੇ ਨੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਡੁੱਬਦੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰੱਬ ਮੈਨੂੰ ਬਚਾਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਭਗਤ ਹਾਂ। ਉਹ ਡੁੱਬ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ। ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ? ਰੱਬ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਦੋ ਵਾਰ ਆਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਆਓ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਪਛਾਣੀਏ ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰੀਏ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਹੋਂਦ `ਤੇ ਬਹਿਸ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਨਾ ਕਰੀਏ।