ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਜ਼ਰੀਆ

ਡਾ. ਪਰਸ਼ੋਤਮ ਸਿੰਘ ਤਿਆਗੀ
ਫੋਨ: +91-9855446519
‘ਤੀਨ ਤਿਗਾੜਾ ਕਾਮ ਬਿਗਾੜਾ।` ਕੀ ਇਹ ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ? ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ, ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਫਿਰਕੇ ਤੋਂ ਅਜਿਹੇ ਤਰਕਹੀਣ ਬਿਆਨਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹਾਂ, ਪਰ ਅਕਸਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਡੂੰਘਾ ਉੱਕਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗਠਿਤ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਇਹ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ `ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ।

ਵਿਗਿਆਨ ਸਾਡੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਜਾਣੇ-ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਲਾਗੂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨਾ, ਭੋਜਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੱਥ ਧੋਣਾ, ਬਾਸੀ ਰੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਫਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਟ ਦੇਣਾ, ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਢਕਣਾ, ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਉਬਾਲਣਾ, ਰਸੋਈ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੁੱਤੇ ਉਤਾਰਨਾ, ਜੈਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕਰ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਅਚਾਰ ਵਿੱਚ ਲੂਣ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਪਾਉਣਾ ਆਦਿ। ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੈ, ਪਰ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਇੰਨੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਿ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਗਿਆਨਤਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ। ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਮਨ ਦੀ ਇੱਕ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾ ਅਤੇ ਤਰਕਹੀਣ ਰਵੱਈਏ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ `ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤਰਕਹੀਣ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ `ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਕੋਈ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹਨ- ਜੇਕਰ ਬਿੱਲੀ ਤੁਹਾਡਾ ਰਸਤਾ ਕੱਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਨਾ ਵਧੋ; ਸੱਜੀ ਅੱਖ ਫੜਕਣਾ ਮਰਦਾਂ ਲਈ ਚੰਗਾ ਹੈ, ਖੱਬੀ ਅੱਖ ਦਾ ਫੜਕਣਾ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਚੰਗਾ ਹੈ; ਕਾਂ ਦੀ ਕਾਂ ਕਾਂ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ; ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਖੁਜਲੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੈਸਾ ਆਵੇਗਾ; ਇਮਤਿਹਾਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਖੰਡ ਦੇ ਨਾਲ ਦਹੀਂ ਦਾ ਇੱਕ ਚਮਚਾ ਲੈਣ ਨਾਲ ਚੰਗੇ ਅੰਕ ਆਉਣਗੇ; ਵਿਧਵਾ ਦਾ ਆਉਣਾ ਮਾੜੀ ਕਿਸਮਤ ਹੈ; ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹੁੰ ਕੱਟਣਾ ਇੱਕ ਬੁਰਾ ਅਭਿਆਸ ਹੈ; ਜੇ ਕੋਈ ਕੁੱਤਾ ਰੋਣ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਬੁਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ; ਰਾਤ ਨੂੰ ਬੋਹੜ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਹੇਠਾਂ ਨਾ ਸੌਂਵੋ, ਭੂਤ ਦਰੱਖਤ `ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ; ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਤੋੜਨਾ ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਬਾਸੀ ਲੈਣਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ; ਤੀਨ ਤਿਗਾੜਾ ਕਾਮ ਬਿਗਾੜਾ ਭਾਵ ਤਿੰਨਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਅਸ਼ੁਭ ਹੈ। ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਲੰਬੀ ਹੈ, ਪਰ ਇੱਥੇ ਹਰ ਵਹਿਮ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਨਾਵਲਾਂ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਸਮਝਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਟੀ.ਵੀ. ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਨਾਗ ਮਨੀ’ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲੜਾਈਆਂ ਦਿਖਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ; ‘ਇਛਾਧਾਰੀ ਨਾਗਿਨ’ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ; ਨਾਗ ਦੇਵਤਾ ਦੁੱਧ ਪੀਂਦਾ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੱਪ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ ਪੀ ਸਕਦੇ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤਰਲ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋ ਕੇ ਚਮੜੀ ਰਾਹੀਂ ਚੂਸਦੇ ਹਨ; ਸੱਪਾਂ ਦੇ ਮਨਮੋਹਕ ਆਪਣੀ ਬੰਸਰੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਸੱਪਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੱਪਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਕੰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਹਵਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਚਮੜੀ ਰਾਹੀਂ ਸਿਰਫ ਵਾਈਬ੍ਰੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਡਰੈਕੁਲਾ `ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਕਈ ਹਾਲੀਵੁੱਡ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖੀ ਖੂਨ ਚੂਸਣ ਵਾਲੇ ਵੈਂਪਾਇਰ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਵਰਗਾ ਦਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵੈਂਪਾਇਰ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਛੋਟਾ ਚਮਗਿੱਦੜ ਹੈ, ਜੋ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਚੂਸਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦਾ। ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਟੀ.ਵੀ. ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਸ਼ਾ ਭੂਤਾਂ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਬਾਰੇ ਹੈ, ਪਰ ਵਿਗਿਆਨ ਭੂਤਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਪਹਿਲੂ ਹੈ ਕਿ ਪੈਸੇ, ਸੋਨਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭੇਟਾ ਲੈਣ ਲਈ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਭਰਮ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਲਾਲਚੀ ਤਾਂਤਰਿਕਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਾਂਤਰਿਕ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿੰਬੂ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਹੇਗਾ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ ਕੱਟਣ ਲਈ ਕਹੇਗਾ, ਜੇਕਰ ਕੱਟਣ `ਤੇ ਲਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹੇਗਾ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਭੂਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਤਰਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੂਈ ਦੁਆਰਾ ਨਿੰਬੂ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਫਵਾਹ ਫੈਲਾਏਗਾ ਕਿ ਰੱਬ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਵੇਗੀ। ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਭਿੱਜੇ ਹੋਏ ਛੋਲਿਆਂ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਉੱਤੇ ਦੱਬ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਛੋਲਿਆਂ ਦੇ ਫੁਲਨ ਦੀ ਫੋਰਸ ਨਾਲ ਮੂਰਤੀ ਅਨਪੜ੍ਹ ਪੇਂਡੂਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਵੇਗੀ। ਇੱਕ ਤਾਂਤਰਿਕ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸੁਆਹ ਸੁੱਟੇਗਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਅੱਗ ਫੜ ਲਵੇਗਾ। ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੋਡੀਅਮ ਤੱਤ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲੀ ਸੁਆਹ ਸੁੱਟੇਗਾ ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ `ਤੇ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਲਾਭ ਲਈ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਭਰਮ ਭੁਲੇਖੇ ਫੈਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੰਧ `ਤੇ ਪਾਣੀ ਸੁੱਟਣ `ਤੇ ‘ਮੈਂ ਡੈਣ ਹਾਂ’ ਵਾਕ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਾ। ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮੱਥੇ `ਤੇ ਲਗਾਉਣ `ਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਸੁਆਹ ਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਾ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੰਧ `ਤੇ ਵਾਕ ‘ਮਿਥਾਈਲ ਆਰੇਂਜ` ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਮਰਕਿਊਰਿਕ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦੀ ਪਰਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੀ।
ਸੰਸਾਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਸਭ ਕੁਝ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੈ। ਮੈਂ ਹੇਠਾਂ ਕੁਝ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਅਗਿਆਨਤਾ ਕਾਰਨ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਏ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਦਲਦੇ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਕਾਲੀ ਬਿੱਲੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਸਤਾ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਹਿਮ ਹੈ। ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਬੈਲ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਸਨ। ਬਲਦ ਬਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਚਮਕਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਘਬਰਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਯਾਤਰੀ ਫਿਰ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਅੱਗੇ ਨਾ ਵਧੋ ਬਿੱਲੀ ਨੇ ਰਸਤਾ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 13 ਨੰਬਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ੁਭ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਡਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਹਿਮ ਦੇ ਚਲਦਿਆਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸੈਕਟਰ 13 ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਹਿਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਈਸਾਈਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਯਿਸੂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਚੇਲਾ ਮੇਜ਼ `ਤੇ ਬੈਠਣ ਵਾਲਾ 13ਵਾਂ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ 13 ਨੰਬਰ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰਾਪ ਬਣ ਗਿਆ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਬੋਹੜ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਹੇਠਾਂ ਨਾ ਸੌਂਵੋ ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਤ ਨੂੰ ‘ਭੂਤ ਇਸ ਉੱਤੇ ਆਰਾਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।’ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਬੋਹੜ ਦਾ ਦਰੱਖਤ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਛੱਡਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਸੌਂ ਰਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਦਮ ਘੁੱਟਣ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਭੂਤ-ਪ੍ਰੇਤ ਕਹਾਣੀ ਰਚੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲਿਆ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਿੱਪਲ ਦਾ ਦਰੱਖਤ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਆਕਸੀਜਨ ਛੱਡਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਗਲਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਪੌਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੁਆਰਾ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਕਸੀਜਨ ਛੱਡਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਾਡੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਕਈ ਫਾਇਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਕਟਾਈ ਰੋਕਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। 21 ਸਤੰਬਰ 1995 ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਵਾਇਰਲ ਹੋਈ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਗਣੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ‘ਦੁੱਧ ਪੀਣਾ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦੁੱਧ ਦੀ ਸਤਹ ਤਣਾਅ ਤਰਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦਾ, ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸਾਡਾ ਦਿਮਾਗ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਲੜਾਈ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਜਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤੋਂ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗੀ, ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਭਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਝੂਠ, ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ, ਪਾਖੰਡਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ ਮਹਾਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਬਿਹਤਰ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੱਕੀ ਨਾਲ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਮਹਾਨ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।